TYTUS CZYŻEWSKI (1880-1945)
W majątku dworskim Berdychów koło Przyszowej, 28 grudnia 1880 roku urodził się Tytus Czyżewski, który później okazać się miał jednym z najznamienitszych polskich malarzy i teoretyków sztuki. Absolwent Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (lata 1902-1907), po krótkim pobycie w Paryżu, wstępuje do grupy twórczej, określającej się mianem "Niezależnych". W latach I wojny światowej jest jednym z prekursorów ekspresjonistów polskich, których później, bodajże w roku 1919, ochrzczono mianem formistów.
Czyżewski był ideologiem tego prądu artystycznego, Jego osobowość wrażliwa na wszystkie nowinki światowej awangardy artystycznej wywarła silny wpływ na poczynania polskich futurystów. W twórczości malarskiej z tego okresu chętnie nawiązywał do malarstwa podhalańskiego, łącząc nieraz kubizującą formę o ekspresyjnej dynamice linii i kształtów ze specyficznym nastrojem ("Madonny", "Zbójnik", "Muzykanci"). Bardzo dużo wówczas wystawiał - uczestniczył we wszystkich wystąpieniach swej grupy twórczej, redagował pismo "Formiści", wydawał zbiory poezji własnoręcznie ilustrowane, publikował liczne artykuły z zakresu krytyki artystycznej i wypowiedzi programowe w sprawach sztuki.
Po rozpadnięciu się grupy Formistów, w 1922 roku, Czyżewski wyjechał do Paryża, gdzie pozostawał do roku 1930, biorąc czynny udział w życiu artystycznym tego miasta -światowej stolicy sztuki. Często wystawiał w paryskich salonach, nadal publikował tomiki swych wierszy, artykuły. Część rozpraw dotyczących sztuki przesyłał do kraju. Prace malarskie z tego okresu cechuje skłonność do niespodziewanych połączeń form, silna ekspresja, bliskość tradycji ludowej, wzbogaconej o wpływy malarstwa bizantyjskiego i średniowiecznego ("Ukrzyżowanie"). Styl ten w dużym stopniu ukształtował się pod wpływem licznych podróży Czyżewskiego po Francji, Włoszech, Hiszpanii, przez obcowanie z krajobrazem pełnym kolorów i światła.
W Paryżu nawiązał kontakty z przebywającymi tu wtedy polskimi malarzami - między innymi z grupą uczniów Pankiewicza, do których zbliżyły go pokrewne poszukiwania kolorystyczne.
Po powrocie do kraju zamieszkał w Warszawie. Intensywnie zajął się wówczas krytyką artystyczną, organizował niezmordowanie wystawy swych prac, uczestniczył w salonach zbiorowych. W stolicy spędził także lata II wojny światowej. Zmarł 6 maja 1945 roku.
W spuściźnie po Tytusie Czyżewskim pozostało ponad 200 artykułów krytycznych, rozpraw z teorii sztuki, liczne tomiki wierszy, opowiadania, wspomnienia, wiele obrazów olejnych. Duża część spuścizny malarskiej, zwłaszcza tej wcześniejszej, zaginęła.
Chociaż dziedzina zainteresowań Czyżewskiego była rozległa, był jednak głównie malarzem, artystą europejskiej klasy, żywo reagującym swą twórczością na wszelkie nowe prądy w sztuce, które z uporem adaptował na polski grunt. Z ciekawej i i mało znanej spuścizny literackiej tego oryginalnego twórcy przytoczę fragment wiersza z tomiku "Lajkonik", traktującego właśnie o malarstwie. O swym życiowym powołaniu tak pisał:
Malarstwo jest harmonią
Wyszukanych gam kolorów
Które żyją w oczach malarza
Jak tyje obłok na niebie
Malarstwo jest muzyczną rozkoszą
Tonów najrzadszych, najprostszych
Z których malarz tworzy obraz świata
Jan Wielek Almanach Ziemi Limanowskiej nr 3 zima 2000/2001
